Η ιστορία ενός αφηγήματος

 

 

 

 

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΣ

֎

 

 

[Φαίνεται πως υπήρξε το πιο προβεβλημένο έως τώρα αφήγημά μου. Μιλώ για το μόλις 227 λέξεων αφήγημα με τον τίτλο «Η εκδρομή» (προγενέστερος τίτλος «Προς οικίαν Αλ. Παπαδιαμάντη»). Το αφήγημα αυτό το ξεχώρισε από το 1997 ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, χαρακτηρίζοντάς το άρτιο, και με δική του προτροπή κι επιμονή εστάλη προς δημοσίευση στα «Παπαδιαμαντικά τετράδια», όπου και δημοσιεύτηκε (τχ. 4, φθινόπωρο του 1998, σ. 83, στην κατηγορία ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑ). Στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στη συλλογή αφηγημάτων μου Τα λάφυρα του Αυγούστου (Αλεξάνδρεια, 2001). Την ίδια χρονιά μού ζητήθηκε προς δημοσίευση από τον εκδότη Βασίλη Δημητράκο για το περιοδικό «Μπιλιέτο» (τχ. 1, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2001, σ. 67), εδώ με τον τίτλο «Η εκδρομή», συνοδευόμενο από σκίτσο του αείμνηστου Γιάννη Δημητράκη. Δέκα χρόνια μετά ακολούθησε μια νέα δημοσίευση του εν λόγω αφηγήματος στο βιβλίο Ο Παπαδιαμάντης με τα μάτια νεότερων λογοτεχνών, σε επιμέλεια-ανθολόγηση Ηλία Γκρη (Έκδοση Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ, Μάιος 2011, σ. 119). Σήμερα, το εν λόγω αφήγημα επανακυκλοφορεί στον δεύτερο τόμο της εφημερίδας «Η Εφημερίδα των Συντακτών», μαζί με άλλα κείμενα πεζογράφων για τον Παπαδιαμάντη, με τίτλο του τόμου Ο Παπαδιαμάντης με τα μάτια νεότερων πεζογράφων. Πάλι με ανθολόγηση-εισαγωγή τού ποιητή και δημοσιογράφου Ηλία Γκρη. Το αφήγημα μπορείτε να το βρείτε και στην ετικέτα «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης» (Οκτώβριος 2024) του blog Λάφυρα του Αυγούστου.]

 

●

 

 

Η ΕΚΔΡΟΜΗ

 

 

 

Στη Σκιάθο πεταχτήκαμε με τον Θωμά για μονοήμερη εκδρομή από παραθαλάσσιο χωριό του Πηλίου. Αύγουστος προχωρημένος, πνιγηρός. Κατευθυνόμασταν προς το Κτελ με προορισμό τις Κουκουναριές. Ήμασταν αξύριστοι, φορούσαμε γυαλιά, καπέλα, σορτσάκια, σαγιονάρες και είχαμε κρεμασμένα σακίδια στους ώμους.

Κάποια στιγμή αντικρίσαμε μια ταμπέλα που έγραφε «Προς οικίαν Αλ. Παπαδιαμάντη». Δέκα μέτρα παραπέρα, ένα παλιό διώροφο με ξύλινο μπαλκονάκι και δεκάδες τουρίστες –κυρίως ξένοι– που περίμεναν καρτερικά στην είσοδο.

–Πάμε, Θωμά, να δούμε το σπίτι του Παπαδιαμάντη; Έχει γίνει κάτι σαν μουσείο. Ας καθυστερήσουμε λίγο στην παραλία.

–Θα αστειεύεσαι, φίλε. Εγώ δεν γίνομαι ένα μ’ αυτούς εκεί κάτω. Κείνοι είναι καθολικοί και ’γω ορθόδοξος. Εσύ μπαίνεις σε εκκλησία με σορτσάκι και σαγιονάρες;

–Δεν σε καταλαβαίνω.

–Με την αμφίεση που έχουμε, μόνο για το σπίτι του μπαρμπα-Αλέξανδρου δεν είμαστε.

–Έλα, ρε Θωμά, πώς κάνεις έτσι;

–Τι πώς κάνω; Είναι σοβαρά πράγματα; Πάμε σήμερα στην παραλία, επιστρέφουμε τ’ απόγευμα Μηλίνα και αύριο, αν θέλεις, ξανακάνουμε την εκδρομή ντυμένοι καλύτερα.

Στην επιστροφή ήμουν γεμάτος σκέψεις. Ο Θωμάς είχε δίκιο. Δεν ήταν σωστό να περιφέρουμε τη γύμνια και τα αντηλιακά μας σ’ έναν τέτοιο χώρο. Και παρότι είχα φάει τον Παπαδιαμάντη με το κουτάλι, έδειξε πως σέβεται κι εκτιμά περισσότερο από μένα τ’ όνομά του.

Την επομένη, φορώντας μακρύ παντελόνι, μακρομάνικο πουκάμισο και κλειστό παπούτσι, επαναλάβαμε την εκδρομή στη Σκιάθο, τιμώντας, όπως άρμοζε, τη μνήμη ενός αγίου των γραμμάτων μας.

 

[περιλαμβάνεται ως αφήγημα στο βιβλίο μου Τα λάφυρα του Αυγούστου (Αλεξάνδρεια, 2001) και υπάρχει ως αφηγηματικός σπόνδυλος στο βιβλίο μου Μποέμ και Ρικάρντο (Κέδρος, 2008)]

Δωδέκατος παίκτης-Καναρίνια σε κουρείο

 

 

 

 

ΔΩΔΕΚΑΤΟΣ ΠΑΙΚΤΗΣ

 

(σ' αυτή τη στήλη δημοσιεύονται -ή αναδημοσιεύονται -ανέκδοτα διηγήματά μου αναφορικά με το ποδόσφαιρο)

֎

 

 

 

 

 

 

ΚΑΝΑΡΙΝΙΑ ΣΕ ΚΟΥΡΕΙΟ

 

 

                               Σαν καναρίνι σε παλιό κουρείο

                               την ομορφιά που πέρασε θυμάμαι.

 

                                   Αλέξ. Φερέντης–Αρώνης

 

 

  

          

                 —Κυρ Νίκο, πώς τα καταφέρνεις και ξεχωρίζεις τα εφτά 

                καναρίνια σου;

—Α, εύκολο πράγμα, αγόρι μου. Άμα ζεις μαζί τους τόσο καιρό, μαθαίνεις τα χούγια τους.

—Δηλαδή;

—Ε, να… Το τρίτο αριστερά, έχει μια μικρή μαύρη βούλα στον λαιμό του. Είναι και το πιο ευαίσθητο. Το τέταρτο αριστερά είναι τεμπέλικο, βαριέται που ζει… Στα κάτω κλουβιά έχω τους τενόρους. Εδώ ν’ ακούσεις κελαηδήματα…

—Και δεν σου παίρνουν το κεφάλι;

'Έβαλε λίγο σαπουνάκι σ’ ένα κύπελλο, το έλιωσε και πήρε με το δάχτυλο λίγο αφρό, ακουμπώντας τον στις φαβορίτες μου.

—Να μου πάρουν το κεφάλι; Τι είναι αυτά που λες, αγόρι μου; Εγώ δεν μπορώ να δουλέψω, αν δεν τ’ ακούσω… Αν είναι κακόκεφα και σιωπηρά, δεν αποδίδω… Βαραίνει το χέρι μου…

—Κι οι πελάτες, τι λένε;

—Οι πελάτες… Τι να πουν οι πελάτες… Πολλοί τους βιάζονται, δεν δίνουν σημασία. Οι μερακλήδες, βέβαια, καταλαβαίνουν. Διότι δεν νοείται κουρείο δίχως το καναρίνι του. Όπως δεν νοείται σχολείο χωρίς πίνακα και θρανία.

Τώρα, με ανάλαφρες ψαλιδιές μού αδειάζει τον σβέρκο. Τα καναρίνια τιτιβίζουν, η ατμόσφαιρα ευωδιάζει πούδρες και κολόνιες, κι ο κυρ Νίκος βάζει όλη τη μαστοριά του στο κεφάλι μου. Κάπου-κάπου σταματά, θαρρείς εμπνέεται από τα άκοπα μαλλιά μου και συνεχίζει. Σαν γλύπτης ή σαν ζωγράφος που δουλεύει αργά, ολοκληρώνοντας το καλλιτέχνημά του.

Κοιτάζω ένα γύρο το μαγαζί του, μέσα από τα πολλαπλά είδωλα του μεγάλου του καθρέφτη. Αριστερά αναρτημένη η Εθνική Βραζιλίας με τον Πελέ στη σύνθεσή της. Δίπλα, η ποδοσφαιρική ομάδα του Άρεως Θεσσαλονίκης, κυπελλούχου Ελλάδος 1970. Πιο πέρα κάτι παλιές διαφημίσεις σιγαρέτων «Άσου φίλτρο» και ρετσίνας «Μαλαματίνα». Κι απέναντι, κρεμασμένο στον τοίχο, ένα περσινό ημερολόγιο, άκοπο στην πρώτη σελίδα, από κάποιο προσκοπικό σύλλογο της περιοχής. Το μεγάλο ξύλινο ρολόι σταματημένο. Οι δύο του δείχτες κολλημένοι στον αριθμό εφτά. Χρόνια τώρα, όσα τουλάχιστον μπορώ να θυμηθώ, στο κουρείο «Το χρυσό ψαλίδι» είναι πάντα εφτά παρά είκοσι πέντε. Ο χρόνος υποκλίνεται στην τέχνη και σταματά.

Τώρα ο κυρ Νίκος, μερακλωμένος θαρρείς από τη μυσταγωγία της τέχνης του, αρχίζει να τραγουδά:

 

Άρη, γλυκιά μου ομάδα, μεγάλη

Έχεις φιλάθλους που σε αγαπούν

Είν’ Αρειανοί και το έχουν καμάρι

Και το κεφάλι ψηλά το κρατούν!

 

Άρη, Άρη, εσύ είσαι το καμάρι

Άρη, Άρη, ομάδα ξακουστή

Κι όποιος έρθει αντίπαλος με σένα

Πρέπει πρώτα καλά να το σκεφτεί!

 

Δεν απαντώ στην πρόκληση. Κάνω πως δεν άκουσα τίποτα. Το σέβεται αυτό ο κυρ Νίκος και σταματά τις μπηχτές. Το ξέρει καλά, άλλωστε, χρόνια τώρα, πως ήταν της μοίρας του να κουρεύει δεκαετίες ολόκληρες, μες στην καρδιά του Χαριλάου, έναν αμετανόητο, βαμμένο από τα οχτώ του χρόνια ΠΑΟΚτζή.

Ξάφνου, το ένα απ’ τα δύο καναρίνια της κάτω σειράς, πιάνει σκοπό θεάρεστο, μελωδικό. Το ακούς και νομίζεις πως ακούς τον ικανότερο σολίστα να δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας στην όπερα. Ασύλληπτες οκτάβες ξεπηδούν απ’ τον λαιμό του.

—Ο τενόρος μου, το καμάρι μου, ξεκίνησε! Άκου, τώρα θα σεγκοντάρουν και τα υπόλοιπα.

Όλα, λίγο-πολύ, τα καναρίνια άρχισαν να τιτιβίζουν, συνοδεύοντας το πρώτο. Το χέρι του κουρέα έγινε ακόμα ελαφρύτερο. Ψαλίδι και χτένα εναλλάσσονταν με απίστευτη ταχύτητα, σ’ ένα κούρεμα σωστό ποίημα.

'Έβαλε ταλκ στον σβέρκο μου και το άπλωσε μ’ ένα πινέλο. Τράβηξε με ταχυδαχτυλουργικές κινήσεις την πετσέτα και την τίναξε παραδίπλα, δίχως να με λερώσει. Ύστερα έβαλε στα χέρια κολόνια, γνήσια Tabac κι όχι νοθευμένη, και την άπλωσε πλουσιοπάροχα στο κουρεμένο κεφάλι μου.

—Με τις υγείες σου! μου είπε με μάτια που έλαμπαν.

Σηκώθηκα απ’ την παλιά πολυθρόνα με το γδαρμένο πετσί στα πλάγια, στο σημείο που ακουμπούν οι αγκώνες των πελατών, κι ένιωσα αυτοκράτορας που σηκώνεται από τον θρόνο του.

Πλήρωσα κι ετοιμάστηκα να βγω έξω, στο σήμερα και στην ασχήμια. Τα καναρίνια από το βάθος, με χαιρετούσαν αφιερώνοντάς μου τις πιο περίτεχνες τρίλιες τους.

(2002)

 

 

(δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΟΔΟΣ ΠΑΝΟΣ, τεύχ. 126, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2004· εδώ με μικροαλλαγές)

 

 

 

 

 

 

 

Δύο ποιητικές συλλογές

 

ΥΠΑΡΞΙΑΚΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ

ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΑΣ

 

֎

                                                

 

 

(Σκέψεις για δύο ποιητικές συλλογές που έφτασαν στα χέρια μου, κατά το διάστημα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, και εμμέσως σχετίζονται μ’ αυτήν. Σχεδόν τρία χρόνια από τότε, δυστυχώς, ο πόλεμος αυτός –κατά κάποιους, γενοκτονία– δεν έχει κοπάσει.)

 

 

«Με λένε Φόβο»

 

Στο Με λένε Φόβο (Κέδρος, 2021), την τέταρτη κατά σειρά ποιητική συλλογή του ποιητή και δημοσιογράφου Στέλιου Λουκά (εδώ και 35 χρόνια, από το 1989, παρουσιάζει στο κανάλι TV100 της Θεσσαλονίκης, με συνέπεια και ήθος, εκπομπή για το βιβλίο) προσωποποιείται η έννοια του φόβου. Ο Φόβος με Φ κεφαλαίο διαπερνά την πλειοψηφία των ποιημάτων του και ο ποιητής με τόλμη, ειλικρίνεια, φυσικότητα αλλά και μεγάλη ευαισθησία, τον αναλύει, τον κατανοεί, τον ξορκίζει, τον αποδομεί και τελικώς τον υπερνικά. Εδώ, φυσικά, δεν μιλάμε για τον «χρήσιμο» φόβο, εκείνο το συναίσθημα δηλαδή που μπορεί να αποβεί αποτελεσματικό και να μας σώσει τη ζωή (όρα πανδημία, με τα μέτρα προφύλαξης και τη χρήση των εμβολίων για την αντιμετώπιση του θανατηφόρου ιού), αλλά για μια παγιωμένη κατάσταση αδράνειας, απάθειας, στασιμότητας και μιζέριας, που παραλύει τον άνθρωπο (το ανθρώπινο είδος, καλύτερα) εμποδίζοντάς τον ν’ ανοίξει τις φτερούγες του και να πετάξει, ανερχόμενος σε προσωπικό, ηθικό, συλλογικό και δημιουργικό-καλλιτεχνικό επίπεδο.

Το μοτίβο σε αρκετά ποιήματα επαναλαμβάνεται: Υπάρχει το τέρας του Φόβου που μας καθηλώνει και μας τρομοκρατεί, ενώ ως αντίδοτο, ως λύτρωση και σωτηρία υπάρχουν οι «κήποι του σύμπαντος», η παιδική αθωότητα, το φως και η καλλιτεχνική δημιουργία. Αυτή η ποιητική εκδοχή μπορεί να φαντάζει κάπως ουτοπική και ρομαντική, ωστόσο διαπνέεται από γνήσια ευαισθησία και ποιητική ειλικρίνεια. Τα ποιήματα έχουν άψογη τεχνική και πετυχαίνουν τον στόχο τους – είναι απόλυτα εναρμονισμένα με την κοσμοθεωρία του Λουκά και τη γενικότερη αντίληψή του για τη ζωή και την τέχνη. Ο επίλογος του βιβλίου, γραμμένος υπό στιλ συμπυκνωμένου υπαρξιακού-φιλοσοφικού μανιφέστου, ίσως δεν είναι απολύτως αναγκαίος, καθώς το ίδιο το ποιητικό έργο  αρκεί να αποδείξει τις προθέσεις του ποιητή και την όλη στάση του απέναντι στα πράγματα. Ο Στέλιος Λουκάς, δεν διστάζει, μέσα στο έργο του, να φανερώσει τις ποιητικές του αγάπες και επιρροές του, όπως δείχνει και το παρακάτω ποίημα, που επιλέγω και ως δείγμα γραφής:

 

 

σ. 35, «Ο ποιητής Αργύρης Χιόνης»

 

Ο ποιητής Αργύρης Χιόνης / Κλαδεύει το αμπέλι του / Μνήμες απ’ τα χώματα / Υψώνονται τριγύρω του / Σιγά σιγά, απαλά απαλά / Τυλίγουν το σώμα του / Και το βυθίζουν / Σε μια θάλασσα από όνειρα και σιωπές / Εκείνος συνεχίζει το κλάδεμα / Αμέριμνος, ανυπεράσπιστος / Τα αρχέγονα νερά τραγουδούν / Το παραμύθι της ζωής ανθίζει / Σε όλο το σώμα / Συνεχίζει το κλάδεμα / Κι όταν η άβυσσος τον καταπίνει μ’ ένα της φιλί / Ο ποιητής Αργύρης Χιόνης / Λείπει πέντε χρόνια / Στη χώρα την παράξενη / Κι όλο κλαδεύει μέσα του / Εκείνα τα πελώρια δέντρα / Με τα σπάνια πουλιά / Τ’ ανεξήγητα και μυστικά.

 

 

 

 

«Ο ήρωας πέφτει»

 

 

Η Έλσα Κορνέτη σε πολλά προηγούμενα βιβλία της κατέγραψε και ανέδειξε τον αλλοτριωμένο άνθρωπο του καιρού μας. Στο Ο ήρωας πέφτει (Οι εκδόσεις των φίλων, 2021), πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, ασχολείται με τη ματαιότητα των πράξεων του ηρωικού ανθρώπου της εποχής μας. Ο ήρωας σε κατάσταση πτώσης. Οι λόγοι που, συνήθως εν αγνοία του, τον οδήγησαν στην πτώση. Οι συγκυρίες της παράλογης ζωής. Το γελοίο και συνάμα τραγικό τού όλου συμβάντος. Μια γενναία συνήθως πτώση, που ενισχύει τον μύθο της ύπαρξης της μεγάλης μάζας των αντιηρώων, που δεν σκαμπάζουν γρι από ηρωισμούς. Τα μετάλλια που (σε πρωθύστερο χρόνο) αγγίζουν πρώτα το έδαφος, πολύ πριν από την επαφή του ήρωα μ’ αυτό.

Όλο το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί ως ενιαία ποιητική σύνθεση, αλλά και ως δεκάδες ποιητικών σπαραγμάτων, που ξεκινούν με τη φράση «ο ήρωας πέφτει», και τα δένουν οι κρίκοι μιας αόρατης αλυσίδας. Εδώ, με την επανάληψη του στίχου «ο ήρωας πέφτει», και μόνο στο συγκεκριμένο βιβλίο, υπάρχει κοινό σημείο πλεύσης και στόχευσης με το προηγούμενο βιβλίο του Λουκά (στο οποίο ο προσωποποιημένος Φόβος υπάρχει στα περισσότερά του ποιήματα). Και τα δύο, άλλωστε, βιβλία θίγουν υπαρξιακά ή φιλοσοφικά αδιέξοδα του καιρού μας. Και κάτι ακόμα: Τόσο το βιβλίο του Λουκά όσο και αυτό της Κορνέτη, παραπέμπουν σημειολογικά στα γεγονότα της Ουκρανίας, παρότι γράφτηκαν και τα δύο πριν από την εισβολή. Ο φόβος πλανάται πάνω από τα ουκρανικά χαλάσματα –αλλά και σε όλη την υφήλιο για το ζοφερό μέλλον του πλανήτη– ενώ οι ήρωες –όσοι ενεπλάκησαν άθελά τους σ’ αυτό το ακατανόητο αιματοκύλισμα– αφθονούν και, έκπληκτοι πάντα, καταρρέουν

Στο βιβλίο της Κ. (το ίδιο ισχύει και για το βιβλίο του Λ.) η υπαρξιακή και φιλοσοφική ενατένιση δεν υπερκαλύπτει ούτε ακυρώνει την ποιητικότητα του κειμένου. Το τέλος μάς επιφυλάσσει μια μεγαλόπρεπη ανάληψη του ανώνυμου πεπτωκότος, ανάλογη της πράξης του, χάρη στην ευαισθησία της ποιήτριας.

 

Δείγμα γραφής       

 

Ο ήρωας πέφτει

γιατί ήταν / ένας υπολογιστής / με ανθρώπινο /  λογισμικό

Ο ήρωας πέφτει 

γιατί δεν ήταν τολμηρός / δεν ήταν ριψοκίνδυνος

μα ασφαλής / ασφαλής και προσεχτικός

Ο ήρωας πέφτει

κι η αθωότητά του / ενοχοποιείται

Ο ήρωας πέφτει

όταν συνειδητοποιεί / πως ούτε με μια τελευταία αρχή / μπορείς να γίνεις / ήρωας της ζωής σου 

Τελικές Σκέψεις

Τα έργα του Λουκά και της Κορνέτη, παρά τις διαφορετικές προσεγγίσεις, αγγίζουν βαθιά τις σύγχρονες υπαρξιακές αγωνίες, με αφετηρία τον φόβο και την πτώση. Με αλληγορική και φιλοσοφική διάθεση, και οι δύο ποιητές δημιουργούν έργα που, πέρα από την εποχή τους, αντικατοπτρίζουν διαχρονικές αγωνίες της ανθρώπινης ύπαρξης.

                                                    Παναγιώτης Γούτας

 

 

 

 

 

 

 

 

Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος (1930-2024)

 

ΓΙΑ ΤΟΝ ΗΛΙΑ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟ

(1930-2024)

֎

 

Έφυγε από τη ζωή πριν από λίγες ημέρες, ο κορυφαίος διηγηματογράφος μας Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, σε ηλικία 94 ετών. Με το λιτό και απέριττο αφηγηματικό του ύφος και τα μόλις 88 δημοσιευμένα διηγήματά μου, χάραξε την πεζογραφία αυτής της χώρας. Τις πρώτες του σπουδές ως στρατιωτικός γιατρός τις έκανε στη Θεσσαλονίκη. Η πρώτη συλλογή διηγημάτων του Οδοντόκρεμα με χλωροφύλλη τυπώθηκε από τις εκδόσεις Τραμ, το 1973, ενώ και η συλλογή του Θερμά θαλάσσια λουτρά τυπώθηκε το 1980, επίσης από τις θεσσαλονικιώτικες εκδόσεις Εγνατία. Έγραφε πάντα στον κλειστό χώρο του γραφείου του, συνοδεία τζαζ μουσικής, ενώ όλα του τα βιβλία ήταν αφιερωμένα στη σύζυγό του, Νιόβη. Επ’ αφορμή του θανάτου του αναδημοσιεύω μία παλιότερη κριτική μου για τη συλλογή διηγημάτων του Ο θησαυρός των αηδονιών, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό INDEX, τχ. 37, τον Φεβρουάριο του 2010. Το κείμενο θα το βρείτε και στην ανάρτηση με τις κριτικές μου για Έλληνες πεζογράφους.

 

●

 

 

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΑΗΔΟΝΙΩΝ

 

 

Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, Ο θησαυρός των Αηδονιών, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2009, σελ. 105

 

Ο μαιτρ της μικρής φόρμας και καθαρόαιμος διηγηματογράφος Ηλ. Χ. Παπαδημητρακόπουλος, καταθέτει το νέο βιβλίο του, με τον τίτλο Ο θησαυρός των Αηδονιών, από τις καλαίσθητες εκδόσεις Γαβριηλίδη. Ας κάνουμε μια μικρή περιδιάβαση στις ιστορίες του: Το «Πλασμώδιο falciparum» αποτελεί αμυδρή παιδική και νεανική μνήμη του συγγραφέα για τον γιο της θείας του, τον Άγγελο, για τον οποίον πληροφορείται, δέκα χρόνια μετά τα γεγονότα που ξετυλίγονται στο διήγημα, από τη μάνα του, ότι πέθανε. Ο τίτλος παραπέμπει σε πάθηση της εποχής που διέγνωσε κάποιος γιατρός εξετάζοντας τον ασθενή-αφηγητή, όταν ήταν μικρός, και στεγάζει τη διαφορετικότητα της εποχής του. Στο «Η δεκαοχτούρα» έχουμε πάλι μια κατοχική μνήμη. Η επίταξη του πατρικού σπιτιού της μάνας τού αφηγητή γίνεται η αιτία να πεθάνει ο πατέρας του από καρδιακό επεισόδιο και να ξενιτευτούν σε άλλο σπίτι. Την καταστροφή τους, όπως την αποκαλούσε η μάνα του αφηγητή, την επιτείνει κι ένας καταστρεπτικός σεισμός. Το παράξενο –στα όρια του μεταφυσικού– στοιχείο του διηγήματος, η ύπαρξη μιας δεκαοχτούρας στα χαλάσματα της μισογκρεμισμένης αποθήκης. Το «Πρωτοχρονιά!» αποτελεί μία τραυματική εμπειρία-μνήμη του αφηγητή για μία πρωτοχρονιάτικη έξοδό του ως σπουδαστής στρατιωτικής ιατρικής σχολής στη Θεσσαλονίκη. Στάθηκε η αιτία να μισήσει, ή έστω να μην εξιδανικεύσει, τις χριστουγεννιάτικες αργίες, όπως αναφέρεται στην αρχή του διηγήματος. Το διήγημα –αιχμηρό και καυστικό σε κάποια σημεία για τη Θεσσαλονίκη και τους Θεσσαλονικείς– μπορεί να αντιπαραβληθεί με το διήγημα του Χριστιανόπουλου «Διακοπές στην Αθήνα», αναγνωσμένο… από την ανάποδη. Στο «Λιούμπιτελ 2» ο αφηγητής αφιερώνει τρεις ολόκληρες σελίδες για να περιγράψει τα χαρακτηριστικά και τη χρήση μιας παλιάς ρώσικης φωτογραφικής μηχανής. Ανακαλεί στη μνήμη του διάφορες φωτογραφίες που τράβηξε στο Παγγαίο, στην Ορεστιάδα, στον Πύργο, έξω από τα Φιλιατρά, στο Αίγιο και στο Τουρκολίμανο. Σε κάποιες στάσεις ποζάρουν στον φακό ο Καββαδίας, ο Κοτζιάς και ο Τάκης Σινόπουλος. Στο «Άροτρο» έχουμε την ιστορία ενός ξύλινου αρότρου, με το οποίο όργωναν ένας πατέρας με την κόρη του. Χρόνια μετά, κι αφού ο πατέρας έχει πεθάνει από πνιγμό, η κόρη το παραδίδει στον αφηγητή-γιατρό, αφού οργώνει πλέον με σύγχρονο τρακτέρ. Η επιτυχία του διηγήματος έγκειται στην αποκάλυψη του θανάτου του πατέρα μόλις στις τελευταίες σειρές του. Ακολουθεί το διήγημα «Αντιπαροχή». Μέσα σε λίγες γραμμές έχουμε την καταγραφή μιας εποχής, το πέρασμα από τα χαμηλά σπιτάκια στην αντιπαροχή, μέσα από τις συνήθειες ενός ιδιόρρυθμου ανθρώπου, που δεν εξαλείφθηκαν αλλά μεταλλάχθηκαν μέσα στον χρόνο. Ακολουθεί το ομότιτλο διήγημα της συλλογής «Ο θησαυρός των Αηδονιών». Πηγαίνοντας εκδρομή στο Μουσείο της Νεμέας ο αφηγητής για να θαυμάσει τον θησαυρό των Αηδονιών, πληροφορείται από κάποιον άγνωστο οδηγό που σταθμεύει σ’ ένα ξωκλήσι, δίπλα σε ένα πάρκινγκ της Εθνικής, για τον θάνατο ενός νέου ανθρώπου. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με τις «Παιδαριώδεις ιστορίες». Είναι πέντε τον αριθμό κι η καθεμία έχει ως τίτλο κάποιο κατοικίδιο ζώο. Οι τρεις από αυτές, που αναφέρονται σε γαϊδούρια, χοίρο και τράγο αντίστοιχα, είναι σκληρές και έχουν ως απόληξη το βίαιο τέλος αυτών των ζώων που σοκάρει τον αναγνώστη. Μία ιστορία αφορά την αλλαγή στη συμπεριφορά ενός σκύλου απέναντι στο αφεντικό του, όταν εκείνος προσπάθησε να τον ξεφορτωθεί, ενώ στην τελευταία θαυμάζουμε τη βαθιά αγάπη ενός ηλικιωμένου για το μουλάρι του, που, σε ώρα ανάγκης, περιέθαλψε ο αφηγητής-γιατρός του βιβλίου.

Ο Θησαυρός των Αηδονιών –όπως και τα υπόλοιπα άλλωστε βιβλία του συγγραφέα– κερδίζει τον αναγνώστη με τη λιτή, απέριττη και αφτιασίδωτη αφήγηση. Τα κείμενα, μιας παλάμης τα περισσότερα, είναι γυμνά, ευθύβολα και ειλικρινή, πυκνά και ουσιαστικά, που αντλούν την ύπαρξή τους από πραγματικά γεγονότα-βιώματα του συγγραφέα. Αναδεικνύουν το ασήμαντο, το ελάχιστο, το ευτελές και το καθημερινό, σε μείζoν και σημαντικό. Στα διηγήματα, το τέλος συνήθως είναι καθοριστικής σημασίας για τον αναγνώστη, και είτε αποκαλύπτει κάτι σκληρό είτε κάτι αναπάντεχο είτε μας δίνεται μια πολύ καθοριστική πληροφορία. Είναι σύντομες και μεστές ιστορίες που δεν υπολείπονται σε σοφία ή σε αίσθημα, και διαβάζονται με μιαν ανάσα. Γνήσια λογοτεχνία από έναν αυθεντικό δημιουργό.

 

(περ. ΙNDEX, τχ. 37, Φεβρουάριος 2010)

 

 

 

 

 

 

 

Όταν η ζωή αντιγράφει τη μυθοπλασία

 

 

 

 

 

 

 

ΌΤΑΝ Η ΖΩΗ ΑΝΤΙΓΡΑΦΕΙ

ΤΗ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ…

 

 

(κριτική για το βιβλίο του Φίλιπ Ροθ Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής, εκδ. Πόλις, 2007, 2023, μτφρ. Ηλίας Μαγκλίνης)

 

 

 

Προφητικό, δυστοπικό μυθιστόρημα

 

 

Ο κλασικός φιλόλογος και ελληνιστής Ντάνιελ Μέντελσον, σε ερώτηση της Λαμπρινής Κουζέλη για το πώς αισθάνεται για την εκλογική νίκη του Τραμπ (συνέντευξη του Αμερικανού κριτικού την επομένη των αμερικανικών εκλογών, δημοσιευμένη στο ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 17 / 11 / 2024) απάντησε κατά λέξη: «Το αποτέλεσμα των εκλογών είναι αποκαρδιωτικό. Προφανώς οι Η. Π. Α. παίρνουν μια κατεύθυνση που δεν έχει προηγούμενο στην αμερικανική ιστορία, μια κατεύθυνση που έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές του Διαφωτισμού στη βάση των οποίων ιδρύθηκε αυτή η χώρα. Υποψιαζόμασταν ότι υπήρχαν σκοτεινές δυνάμεις στην αμερικανική κοινωνία, δυνάμεις που έχουμε δει να λειτουργούν στην ευρωπαϊκή ιστορία, οι οποίες με αυτήν την εκλογή έρχονται στην επιφάνεια. […] Τα πράγματα θα είναι πολύ δύσκολα, προσπαθώ όμως να μην απελπίζομαι.»

Γι’ αυτές ακριβώς τις σκοτεινές δυνάμεις της Αμερικής, που «συνομιλούν» ιδανικά και εναρμονίζονται με τις σκοτεινές ευρωπαϊκές δυνάμεις της ανόδου του ναζισμού και του Χίτλερ στην εξουσία, πριν την κήρυξη του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, μίλησε ο Φίλιπ Ροθ, ακριβώς είκοσι χρόνια πριν τον Μέντελσον, στο άκρως επίκαιρο, προφητικό και δυστοπικό του μυθιστόρημα Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής (Πόλις, 2007, 2023, μτφρ. Ηλίας Μαγκλίνης).

 

 

 

Ιστορικό βιβλίο ή πολιτική αλληγορία;

 

 

Πρόκειται για μια σκοτεινή πολιτική αλληγορία, που ξεκινά από το υποθετικό σενάριο πως τις εκλογές του 1940 στην Αμερική δεν θα τις κέρδιζε ο Ρούσβελτ, αλλά ο ρεπουμπλικάνος αντισημίτης και προσωπικός φίλος του Χίτλερ Τσαρλς Λίντμπεργκ. Ο Ροθ συνθέτει αυτό το μυθιστόρημά του −που ξεχωρίζει αισθητά από τα υπόλοιπα βιβλία του− βασιζόμενος στη δημιουργικού τύπου αναρώτηση «τι θα συνέβαινε αν;», κάτι που συναντάμε και σε αρκετές σελίδες κάποιων βιβλίων του (Αγανάκτηση, Αμερικανικό ειδύλλιο κ.τλ.), όχι όμως σε τέτοια έκταση και στις συγκεκριμένες διαστάσεις. Πρόκειται δηλαδή για ένα βιβλίο τύπου «What if…», μια τεχνική που έχουν ακολουθήσει πολλοί συγγραφείς, γράφοντας δυστοπικού τύπου μυθιστορήματα. Μόνο που στα περισσότερα βιβλία αυτού του είδους, που στην πλειονότητά τους είναι μελλοντολογικά, η φαντασία, η επινόηση, η αλλοίωση της πραγματικότητας και ο δυστοπικός χαρακτήρας τους διατρέχουν όλες τις σελίδες τους, από την αρχή μέχρι το τέλος. Στην περίπτωση του Ροθ, εξαιρουμένης αυτής της ιστορικού τύπου παρέκκλισης του νικητή των αμερικανικών εκλογών του ’40 και με παραποιημένα κάποια ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, όλα φαντάζουν ρεαλιστικά, αληθινά, σαν να συνέβησαν πράγματι όπως τα εξιστορεί ο συγγραφέας. Μέχρι και η εβραϊκή οικογένεια των Ροθ, που ζει στο Νιούαρκ και βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα από την υλοποίηση του φανταστικού σεναρίου της υποτιθέμενης νίκης του Τσαρλς Λίντμπεργκ, παραπέμπει ευθέως στην οικογένεια του συγγραφέα, με τον μεγάλο του αδελφό, τον εμμονικό ωστόσο έντιμο και ηθικό Εβραίο πατέρα του, τη μάνα του που προσπαθεί, συμβιβάζοντας τα ασυμβίβαστα, να περισώσει ό,τι περισώζεται από την οικογενειακή αξιοπρέπεια των Ροθ, και τον ίδιο τον Ροθ ως βασικό πρωταγωνιστή. Τον επτάχρονο Φίλιπ, που παρατηρεί και καταγράφει τα πάντα με φοβισμένο βλέμμα, ζώντας την παράνοια μιας χώρας όπου κάποιες σκοτεινές και παράλογες δυνάμεις κατέστησαν τη φυλή τους ως το κέντρο του κακού, συνωμοτώντας, τάχα, εναντίον της εδαφικής και πολιτικής ακεραιότητας της Αμερικής. Τι συμβαίνει λοιπόν; Έγιναν ή δεν έγιναν έτσι τα πράγματα, τότε, στην Αμερική; Κι εντέλει πώς χωράνε τόσες ρεαλιστικές και αληθοφανείς καταστάσεις και λεπτομέρειες σε μία, κατά βάση, μυθοπλασία;

 

 

 

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκείνων των ημερών

 

 

Ο Ροθ καταγράφει εύγλωττα την περιρρέουσα ατμόσφαιρα εκείνων των ημερών, την παράνοια, την έλλειψη ορθολογισμού και τον ζόφο της συνωμοσιολογίας, που επικρατούσαν αρχές της δεκαετίας του ’40 στην Αμερική, ιδίως στο μικρό κομμάτι της χώρας, το Νιούαρκ, όπου ο ίδιος έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του. Ακόμα κι αν ποτέ δεν είχε ανακηρυχτεί πρόεδρος της Αμερικής κανένας Τσαρλς Λίντμπεργκ (που ωστόσο ήταν υπαρκτό πρόσωπο, και τα περισσότερα στοιχεία της ζωής του είναι πραγματικά), εντούτοις η αντισημιτική υστερία και δαιμονοποίηση των Εβραίων ήταν υπαρκτή στην αμερικανική κοινωνία, αποτυπωμένη στο βλέμμα και στην ψυχή ενός επτάχρονου παιδιού, όπως ήταν τότε ο συγγραφέας. Επομένως, το Η συνωμοσία εναντίον της Αμερικής είναι ένα βιβλίο στο όριο της μυθοπλασίας με τον ρεαλισμό, γραμμένο με τον εξαίσιο τρόπο και τη μαγική συνταγή που μόνο ένας Ροθ γνωρίζει, κρατώντας αριστοτεχνικά όρια και ισορροπίες στην αφήγησή του. Δεν είναι τυχαίο που ένα δυστοπικό βιβλίο συγκαταλέγεται από τους κριτικούς στα πολιτικά βιβλία του Ροθ, συμπληρώνοντας την πολιτική του τριλογία (Αμερικανικό ειδύλλιο, Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή και Το ανθρώπινο στίγμα).

 

 

 

Είκοσι χρόνια μετά

 

 

Ο Ροθ έκρινε σκόπιμο να προσθέσει μετά το τέλος του μυθιστορήματος ένα εκτενές (40 σελίδων) υστερόγραφο, που περιλαμβάνει «Σημείωμα προς τον αναγνώστη», «Πραγματικό χρονολόγιο των βασικών προσώπων», «Άλλα ιστορικά πρόσωπα που εμφανίζονται στο βιβλίο» και «Μερικά ντοκουμέντα». Χαρακτηρίζει το μυθιστόρημά του ως μυθοπλαστικό, ενώ εξηγεί πως αυτό το Υστερόγραφο-επίμετρο αφορά τους αναγνώστες που ενδιαφέρονται να μάθουν πού τελειώνει το ιστορικό γεγονός και πού αρχίζει η ιστορική φαντασία. Είναι σαφώς χρήσιμα και διαφωτιστικά όλα αυτά, ιδίως για έναν μελετητή του Ροθ ή για κάποιον ιστορικό που τον ενδιαφέρει, παράλληλα, και η λογοτεχνία, ωστόσο εμπεριέχουν τον κίνδυνο να μετατρέψουν τον αναγνώστη σε ντετέκτιβ που ερευνά ποιο γεγονός ή ποιο πρόσωπο του έργου είναι αληθινό και ποιο επινοημένο, απομακρύνοντάς τον, έτσι, από τη βαθύτερη αξία της λογοτεχνίας, που είναι η αναγνωστική απόλαυση ενός λογοτεχνικού κειμένου. Όπως και να έχει, ο Ροθ −που κατά δήλωσή του δεν είχε ψηφίσει ποτέ στη ζωή του Ρεπουμπλικάνους− πίστεψε πως, γράφοντας αυτό το βιβλίο, είχε βάλει ένα μικρό λιθαράκι στο να μην εκτροχιαστεί η Αμερική και στο να παραμείνει, για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα, σε δημοκρατική τροχιά. Η πρώτη εκλογή του Τραμπ το 2017 και τα έργα και ημέρες του, πιστεύω πως θα τον είχαν καταθλίψει βαθύτατα. Δυστυχώς, είκοσι χρόνια μετά τη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου και με απόντα σωματικώς τον Αμερικανό συγγραφέα, η ιστορία επαναλαμβάνεται με τον χειρότερο τρόπο. Ο Τραμπ, για δεύτερη φορά, στη θέση του υποτιθέμενου υποψήφιου Λίντμπεργκ του παρελθόντος. Η ζωή αντιγράφει δις τη λογοτεχνία. Το μυθιστόρημα επιστρέφει, είκοσι χρόνια μετά, για δεύτερη φορά. Όχι ως φάρσα ούτε ως καλογραμμένη μυθοπλασία αυτή τη φορά, αλλά ως οδυνηρή πραγματικότητα.